Grafias de l'occitan
Remonton a l’Uech Cents las premieras elaboracions d’una grafia per escriure lhi dialects occitans: lhi trobadors adobravon una grafia etimologica, escriu Bernards de Ventadorn “Tant ai mo cor ple de joya/ tot me desnatura./ Flor blancha, vermelh’e groya/ me par la frejura,/ c’ab lo ven et ab la ploya/ me creis l’aventura,/ per que mos chans mont’e poya/ e mos pretz melhura”.
Remonton a l’Uech Cents las premieras elaboracions d’una grafia per escriure lhi dialects occitans: lhi trobadors adobravon una grafia etimologica, escriu Bernards de Ventadorn “Tant ai mo cor ple de joya/ tot me desnatura./ Flor blancha, vermelh’e groya/ me par la frejura,/ c’ab lo ven et ab la ploya/ me creis l’aventura,/ per que mos chans mont’e poya/ e mos pretz melhura”. Lhi premiers a prener una decision ortografica e linguística per la produccion en lenga d’òc son ental 1854 lhi membres del Felibritge, moviment literari fondat da un grop d’estudiós a l’entorn de Frederic Mistral. Coma lenga literaria cernon lo dialect provençal rodanenc, e per la grafia fonetica prenon lo modèl francés, creant la grafia dicha mistraliana o mistralenca. Embè aquesta grafia de fach Mistral escriu sias òbras mai famosas, da Mireìo a Calendau a Lo poema dau Rose, per las qualas ental 1904 ganha lo premi Nòbel per la literatura. Da la mistraliana ven per las valadas la grafia dicha Escolo dou Po, que se pòl trobar en la lirica Pòu de Sergio Ottonelli
Couro la neu sus quintanes luzaré
senso deguno pià
Couro deguno vuàs, deguno priero
fiouriré sus i lindal boussus des meisouns
Couro l'auro sbalansaré es fenestres
e deguno man pietouso les apiantaré
m'estremarei e ourei pòu
Per respòndre a la grafia seleccionaa dai Felibres provençals, pas sempre justa per las autras varietats occitanas, nais l’Escòla occitana, que propon un retorn a la grafia classica adobraa dai trobadors. Ental 1935 Lois Alibert propon a la fin una grafia etimològica adaptaa a totas las varietats occitanas. Dicha classica o alibertina, se basava sus l'unitat de la lenga en rapòrt a l’etimologia latina. La grafia pòrta a una sobstanciala unitat grafica second principis de coeréncia etimològica e permet de realizacions foneticas diferèntas, respectant las caracteristicas de variabilitat de la lenga. La grafia comuna permet decò d’acceder a l'ensemp de la produccion literaria, jornalistica e scientifica de tot lo territòri occitan. Un exemple ven da la lirica Messatges de Marcela Delpastre, lemosina.
Qu'escotetz, qu'escotetz pas, qué 'quo me fai ?
Queu que passa, qu'escote o que passe, qué 'quo me fai ?
Si escotatz lo vent, quand bufa dins los faus e quand brama dins l'aire;
si sabetz escotar lo vent, quand mena sus nívols coma de grands ausèls de mar,
e quan brama dins l'aire emb sa gorja de giau;
si avetz auvit per cas la font e la granda aiga e la fuelha,
lo marmús de l'erba madura en los prats, podetz saber co qu'ai a dire.
Lo sabetz desjà.
Che ascoltiate, che no ascoltiate, cosa me ne importa?
Cosa mi importa che quello che passa ascolti o passi?
Se ascoltate il vento quando soffia nei faggi e quando urla nell’aria;
se sapete ascoltare il vento, quando spinge in alto le nuvole come grandi uccelli di mare,
e quando urla nell’aria con la sua gola di gallo;
se avete udito per caso la fonte e il fiume e la foglia,
il mormorio dell’erba matura nei prati, potete sapere cosa intendo.
Lo sapete già.
La grafia navisa aquela emplegaa dai trobadors, coma dins l’exemple que buta a confront un tòc de Non es meravelha s’eu chan, de Bernards de Ventadorn.
| Originale |
Alibert |
| Non es meravelha s’eu chan |
Non es meravelha s’èu chant |
| melhs de nul autre chantador, |
melhs de nul autre chantadór, |
| que plus me tra.l cors vas amor |
qué plus me tra’ 'l còr vèrs Amór |
| e melhs sui faihz a so coman. |
e melhs sui fait a son comand. |
| Cor e cors e saber e sen |
Còr e còrp e saber e sen |
| e fors’ e poder i ai mes. |
e fòrç’e poder i ái mes; |
| Si.m tira vas amor lo fres |
sí 'm tira vers amor lo frens |
| que vas autra part no.m aten. |
que vers autra part non m’aten. |
